Η κανονικοποίηση της βίας κατά των προσφύγων και των μεταναστών έχει εδραιωθεί

«Ο αδελφός μου κι εγώ ήρθαμε με τα πόδια από το Αφγανιστάν και προσπαθήσαμε να περάσουμε τα σύνορα μεταξύ Ιταλίας και Γαλλίας για να συναντήσουμε την οικογένειά μας στη Γερμανία. Στο ορεινό μονοπάτι τη νύχτα η αστυνομία άρχισε να μας κυνηγάει, κι ενώ προσπαθούσαμε να ξεφύγουμε πέσαμε σε μια χαράδρα ... χάσαμε ό,τι είχαμε. Έπρεπε να διασχίσουμε την Τουρκία, την Ελλάδα και τα Βαλκάνια για να φτάσουμε σε ένα μέρος όπου αισθανόμασταν ασφαλείς. Δεν φανταζόμασταν ότι θα έπρεπε να συνεχίσουμε να τρέχουμε ακόμα και όταν φτάσαμε στην Ευρώπη». Αυτά είναι τα λόγια ενός ασθενή των Γιατρών Χωρίς Σύνορα από το πρόγραμμα στη Ventimiglia της Ιταλίας, που περιγράφουν τις συνέπειες που αντιμετώπισε ως αποτέλεσμα της κρίσης που δημιουργήθηκε από την πολιτική που  εφαρμόζεται στην Ευρώπη και στα σύνορά της τα τελευταία χρόνια.

Οι ιατρικές και ανθρωπιστικές ομάδες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα αντιμετωπίζουν τις καταστροφικές συνέπειες των περιοριστικών μεταναστευτικών πολιτικών και πρακτικών και έχουν δει από πρώτο χέρι το ανθρώπινο κόστος τους. Έχουν ανταποκριθεί σε μέρη όπως η Λιβύη, τα Βαλκάνια, η Κεντρική Μεσόγειος, η Πολωνία, η Ελλάδα και η Ιταλία, όπου δοκιμάζονται όλο και πιο επιβλαβείς πολιτικές και πρακτικές. Όσα είδαμε και μας είπαν από τον Αύγουστο του 2021 έως τον Σεπτέμβριο του 2023 συγκεντρώθηκαν στην έκθεση «Θάνατος, απελπισία και εξαθλίωση: το ανθρώπινο κόστος των μεταναστευτικών πολιτικών της ΕΕ.»

Συλλαμβάνονται και παγιδεύονται

Οι άνθρωποι που αναζητούν ασφάλεια συχνά παγιδεύονται βίαια σε χώρες εκτός ΕΕ που έχουν συνάψει συμφωνίες συνεργασίας για τη μετανάστευση  με την ΕΕ, χωρίς να έχουν πρόσβαση σε υγειονομική περίθαλψη αλλά και προστασία. Υπάρχουν, για παράδειγμα, σοβαρές ανησυχίες σχετικά με τη συμπεριφορά της λιβυκής ακτοφυλακής κατά τη διάρκεια των συλλήψεων στη θάλασσα, η οποία, σε ορισμένες περιπτώσεις, έθεσε σε κίνδυνο τη ζωή ανθρώπων που βρίσκονταν σε απελπισία. Η βία κατά τη διάρκεια των συλλήψεων αναφέρθηκε τακτικά στους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα από ασθενείς στη Λιβύη και στο σκάφος έρευνας και διάσωσης Geo Barents.

Από το 2016 έως το 2021, ο αριθμός των ανθρώπων που επιχείρησαν να εγκαταλείψουν τη Λιβύη με βάρκα και που επιστράφηκαν ή επαναπροωθήθηκαν βίαια στη χώρα αυξήθηκε κατακόρυφα μετά την αποδέσμευση της ΕΕ και των κρατών μελών της από τις επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης και την ανακήρυξη της περιοχής έρευνας και διάσωσης (SRR) της Λιβύης το 2017. Η ΕΕ επένδυσε πάνω από 70 εκατομμύρια ευρώ στη διαχείριση των συνόρων της Λιβύης.

«Βγήκα στη θάλασσα με 83 άτομα, σε μια λευκή φουσκωτή βάρκα. Μια γυναίκα ήταν έγκυος. Στις 7:30 το βράδυ, είδαμε τους Λίβυους πίσω μας. Ήρθαν δίπλα μας και μας είπαν: "Σταματήστε, αλλιώς θα πυροβολήσουμε". Είπαμε “όχι, δεν μπορούμε να σταματήσουμε”. Έκαναν κύκλους γύρω μας καθώς προσπαθούσαμε να ξεφύγουμε. Ο καπετάνιος αρνήθηκε να σταματήσει. Πυροβόλησαν τη βάρκα για να την ξεφουσκώσουν. Το νερό μπήκε μέσα. Τότε δεν είχαμε άλλη επιλογή. Πέταξαν ένα σχοινί και έμειναν από πάνω μας, φωνάζοντας και προσβάλλοντάς μας. Βοηθήσαμε τις γυναίκες να ανέβουν στη λιβυκή βάρκα. Έπρεπε να ανέβουμε γρήγορα. Το νερό έμπαινε στη βάρκα και βυθιζόμασταν. Δύο αδέρφια, ένας από το Μάλι και ένας από τη Γουινέα, πνίγηκαν έτσι». Ένας 18χρονος άνδρας από το Καμερούν, ο οποίος διασώθηκε από τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα στη Μεσόγειο Θάλασσα το 2022.

Κατά την επιστροφή τους στη Λιβύη, οι άνθρωποι συχνά μεταφέρονται απευθείας σε κέντρα κράτησης. Οι μετανάστες και οι πρόσφυγες στη Λιβύη κρατούνται αυθαίρετα σε κέντρα κράτησης, όπου δεν υπάρχει εγγυημένη πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Από τον Ιανουάριο του 2022 έως τον Ιούλιο του 2023, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα παρείχαν 23.769 συνεδρίες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας σε οκτώ κέντρα κράτησης στη δυτική Λιβύη. Οι ομάδες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα είδαν άτομα που ήταν εξαιρετικά ευάλωτα, συμπεριλαμβανομένων ασυνόδευτων παιδιών, ατόμων με σωματικές αναπηρίες ή χρόνιες ασθένειες, καθώς και επιζώντων εμπορίας ανθρώπων και βασανιστηρίων.

Ο αριθμός των ατόμων που συλλαμβάνονται από την ακτοφυλακή της Τυνησίας έχει επίσης αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Και εκτός από το ότι συνελήφθησαν στη θάλασσα και επιστράφηκαν βίαια στην Τυνησία, άνθρωποι έχουν επίσης συλληφθεί και απελαθεί περαιτέρω στη γειτονική Λιβύη και την Αλγερία. Στον Νίγηρα, οι ομάδες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα έχουν υποστηρίξει ανθρώπους που απελάθηκαν από την Τυνησία στην Αλγερία και προωθήθηκαν στην έρημο του Νίγηρα.

Αποκλεισμένοι στα σύνορα της ΕΕ

Παρά τις προσπάθειες  περιορισμού τους    σε χώρες εκτός ΕΕ, οι άνθρωποι συνεχίζουν να διασχίζουν τη θάλασσα και τη στεριά αναζητώντας ασφάλεια και προστασία. Ωστόσο, στα θαλάσσια και χερσαία σύνορα της ΕΕ, αντί για διάσωση και βοήθεια, συναντούν συρματοπλέγματα και βάναυση σωματική βία. Τα τείχη και οι φράχτες στα σύνορα της ΕΕ εκτείνονται σήμερα σε μήκος άνω των 2.000 χιλιομέτρων.

Οι ασθενείς των Γιατρών Χωρίς Σύνορα αναφέρουν ότι υφίστανται επανειλημμένες επαναπροωθήσεις κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους. Τα περιστατικά αυτά συνοδεύονται συνήθως από σωματική επίθεση, κράτηση, λεκτική ταπείνωση, συμπεριλαμβανομένων φυλετικών προσβολών και υποτιμητικών εκφράσεων, και άλλες εξευτελιστικές μορφές μεταχείρισης. Οι πράξεις αυτές πραγματοποιούνται κυρίως από κρατικούς φορείς ή τις αρχές. Η πρακτική των επαναλαμβανόμενων επαναπροωθήσεων σε χώρες όπως η Πολωνία, η Ελλάδα και η Ουγγαρία έχει εκθέσει τα άτομα που βρίσκονται σε ανάγκη σε απαράδεκτα επίπεδα κινδύνου για την υγεία και την ευημερία τους.

«Επειδή ήμουν άρρωστος, ήμουν στο νοσοκομείο για τρεις ημέρες. Ζήτησα πραγματικά προστασία, αλλά στο τέλος με έδωσαν πίσω στη Λευκορωσία χωρίς τίποτα, μόνο μου. Και δεν ήξερα πώς να βρω τον δρόμο μου, αλλά συνάντησα ανθρώπους στον δρόμο [...] Είπα στον γιατρό, θέλω να μείνω εδώ, ζητώ άσυλο, αλλά μου είπε: "Ειλικρινά, δεν ξέρω τι θα σου συμβεί", και οι συνοριοφύλακες ήρθαν στο νοσοκομείο και με έβαλαν στη φυλακή για τρεις ώρες και μετά από αυτό επέστρεψα στα σύνορα.» Ασθενής των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Λευκορωσία, 2023

Εκτός από τον κίνδυνο τραυματισμού από το τείχος μεταξύ Λευκορωσίας και Πολωνίας, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα έχουν γίνει μάρτυρες του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι παγιδεύονται στην περιοχή μεταξύ των δύο συνόρων – που αναφέρεται ως «ζώνη θανάτου» από τους ασθενείς – για παρατεταμένες περιόδους, εκτεθειμένοι σε σκληρές καιρικές συνθήκες και βία, γεγονός που επιδεινώνει τα υπάρχοντα προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας.

Τιμωρούνται και περιορίζονται                                            

Το μοντέλο των «hotspot» που καθιερώθηκε στην Ελλάδα και την Ιταλία για τον περιορισμό και τον γρήγορο εντοπισμό των ατόμων που φθάνουν στα σύνορα, την εφαρμογή ταχέων συνοριακών διαδικασιών και τη διευκόλυνση των επιστροφών, αποτελεί εδώ και καιρό ακρογωνιαίο λίθο της διαχείρισης της μετανάστευσης στην ΕΕ. Με την πάροδο των ετών, τα hotspots χαρακτηρίζονται από μια συνεχή κατάσταση κρίσης και ανθρώπινης δυστυχίας, με συνεχείς ελλείψεις όσον αφορά την προστασία και την πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες όπως το νερό, την υγειονομική περίθαλψη και την ασφαλή υποδοχή. Παρ' όλα αυτά, η ΕΕ και οι κυβερνήσεις έχουν επεκτείνει αυτή την προσέγγιση.

«Όλοι υποφέρουν από ψυχολογική δυσφορία, ακόμη και οι νέοι. Πάντα με την ίδια συμπτωματολογία: πόνοι στο σώμα, αποστασιοποίηση, κατάθλιψη, διαταραχές ύπνου. Οι άνθρωποι αισθάνονται εντελώς μόνοι. Νιώθουν ταπεινωμένοι ζώντας κάτω από αυτές τις συνθήκες.» Ψυχολόγος των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Λέσβο.

Από τον Αύγουστο του 2021 έως τον Αύγουστο του 2023, οι ομάδες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Σάμο παρείχαν 2.900 συνεδρίες ψυχικής υγείας, κατά τις οποίες το 34% των ασθενών ανέφεραν ότι βίωσαν συμπτώματα τραύματος, ενώ το 28% εμφάνισαν συμπτώματα που σχετίζονται με το άγχος. Οι καταθλιπτικές διαταραχές, το μετατραυματικό στρες και οι αγχώδεις διαταραχές ήταν διαδεδομένες σε όλες τις ομάδες πληθυσμού, ακόμη και μεταξύ των παιδιών. Οι καθηµερινοί στρεσογόνοι παράγοντες, όπως οι κακές συνθήκες διαβίωσης, οι περίπλοκες διοικητικές διαδικασίες, ο φόβος της απέλασης και η έκθεση στην ανασφάλεια, αποτελούν σηµαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν την ψυχική υγεία των ανθρώπων.

Συστημική παραμέληση, αποκλεισμός και εξαθλίωση

Σε ολόκληρη την ΕΕ, οι άνθρωποι - ενήλικες και παιδιά - αποκλείονται όλο και περισσότερο από τα συστήματα υποδοχής και προστασίας και αναγκάζονται να ζουν σε επισφαλείς συνθήκες. Κράτη όπως το Βέλγιο, η Γαλλία και οι Κάτω Χώρες, εφαρμόζουν όλο και πιο εχθρικές πολιτικές υποδοχής με στόχο την αποτροπή των λεγόμενων δευτερογενών μετακινήσεων.  Παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι ο Υπουργός Ασύλου και Μετανάστευσης του Βελγίου και ο Βελγικός Οργανισμός Υποδοχής, Fedasil, έχουν καταδικαστεί πάνω από 8.000 φορές από εθνικά δικαστήρια και πάνω από 2.000 φορές από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για την παράλειψη παροχής στέγης.

«Κάθε μέρα, η αστυνομία κατάσχει τις κουβέρτες και τις σκηνές που μας παρέχουν οι εθελοντικές οργανώσεις. Κοιμόμουν στη βροχή, στο κρύο. Προσπαθήσαμε να ζεσταθούμε ανάβοντας φωτιά, αλλά η αστυνομία ήρθε να τη σβήσει με πυροσβεστήρες και μας έριξε νερό.» Ασθενής των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στο Καλαί, 2023.

Επιπλέον, τα ευρωπαϊκά κράτη, ιδίως η Γαλλία, το Βέλγιο και το Ηνωμένο Βασίλειο, χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο την αξιολόγηση της ηλικίας ως έναν πρόσθετο τρόπο για να αρνηθούν την πρόσβαση στο καθεστώς προστασίας σε άτομα που αναζητούν ασφάλεια και άλλες ειδικές προστασίες που παρέχονται σε παιδιά που ταξιδεύουν μόνα τους. Στη Γαλλία, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα βοηθούν ασυνόδευτους ανηλίκους που δεν αναγνωρίζονται ως τέτοιοι κατά την αξιολόγηση της ηλικίας τους. Οι εχθρικές πολιτικές προσθέτουν έναν σημαντικό παράγοντα άγχους, στερώντας από τους ανηλίκους την προστασία, το διοικητικό καθεστώς και τη νομική εκπροσώπηση. Όταν φτάνουν στη Γαλλία, πολλοί από αυτούς παραμένουν εκτός του συστήματος προστασίας ή πρέπει να περιμένουν πολλούς μήνες για να μπορέσουν να επωφεληθούν από τις κοινωνικές υπηρεσίες και την προστασία. Χωρίς πρόσβαση σε στέγαση, αντιμετωπίζουν την επισφάλεια, την απομόνωση και την αστεγία. Αυτές οι μη ασφαλείς συνθήκες διαβίωσης τούς καθιστούν ευάλωτους σε πρόσθετους κινδύνους για την υγεία, όπως η κακή διατροφή, το κρύο, η βία, η σεξουαλική εκμετάλλευση,  η εμπορία ανθρώπων και ο εθισμός. Περίπου το 15% των ασυνόδευτων παιδιών που λαμβάνουν υποστήριξη ψυχικής υγείας από τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα στο Παρίσι, ανέφεραν ότι έχουν υποστεί βία στη Γαλλία.

Εδώ και χρόνια, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για το ανθρώπινο κόστος των ευρωπαϊκών μεταναστευτικών πολιτικών, έχοντας εκδώσει αμέτρητες εκθέσεις, δελτία τύπου και επιστολές με συστάσεις για τη διασφάλιση της προστασίας, της βοήθειας και της πρόσβασης σε έγκαιρη και ποιοτική φροντίδα για τους ανθρώπους που προσπαθούν να φτάσουν στην Ευρώπη. Παρ' όλα αυτά, οι ευκαιρίες για ουσιαστική αλλαγή έχουν σπαταληθεί, ενσωματώνοντας περαιτέρω ένα δίκτυο βίαιων πρακτικών στο επίκεντρο της μεταναστευτικής πολιτικής της ΕΕ. Η ΕΕ πρέπει να αντιμετωπίσει επειγόντως τα ζητήματα που βρίσκονται στη ρίζα αυτής της βίας, και αυτό απαιτεί επείγουσα και θεμελιώδη αλλαγή πορείας. Η κανονικοποίηση της βίας δεν θα αποτρέψει τους ανθρώπους από το να έρθουν, αλλά θα οδηγήσει σε περιττό πόνο και θάνατο.

«Να επιστρέψω στη Συρία; Δεν μπορώ να επιστρέψω στη Συρία. Αυτό είναι. Δεν υπάρχει επιστροφή. Συνεχίζω. Προσπάθησα για πέντε μήνες να φύγω... Δεν μπορώ να σας περιγράψω τη Λιβύη. Αν ζήσω, δεν με φτάνουν ούτε 10 χρόνια, για να περιγράψω τι έχω δει στη Λιβύη». Άνδρας από τη Συρία που διασώθηκε από το Geo Barents το 2023.

Διάβασε ολόκληρη την έκθεση των Γιατρών Χωρίς Σύνορα για τις μεταναστευτικές πολιτικές της ΕΕ με τίτλο: "Θάνατος, απελπισία και εξαθλίωση: Το ανθρώπινο κόστος των μεταναστευτικών πολιτικών της ΕΕ" εδώ